Άγονος και πετρώδης τόπος. Τρείς πλαγιές και δύο κοιλάδες αποτελούν το σπουδαίο μαστοροχώρι, Πεντάλοφος Κοζάνης, ή Ζούπανι όπως παλιότερα το αποκαλούσαν. Για να έρθει εδώ κάποιος κοπιάζει αρκετά, ιδίως αν έρθει απο την πίσω πλευρά της κοιλάδας του Σαραντάπορου μέσω του Επταχωρίου. Πάνω απο πεντακόσια πέτρινα σπίτια είναι απλωμένα με μεγαλοπρέπεια σε αυτόν τον τόσο δύσκολο τόπο. Γύρω απο τον οικισμό κάποια λιβάδια ξερά πλέον το καλοκαίρι και πέρα απο αυτά η αγριάδα των πεύκων και των ελάτων.
Το Ζούπανι/Πεντάλοφος δεν είναι ακόμη ακατοίκητος οικισμός αφού διατηρεί σχολεία, αστυνομικό τμήμα και κάποια ελάχιστα μαγαζιά. Όμως δεν είναι και ζωντανός. Όπως τα περισσότερα ορεινά κεφαλοχώρια ακροβατεί μεταξύ ζωής και θανάτου περιμένοντας κάπου να κατασταλάξει. Σημερινός πληθυσμός: 272 άτομα. Πληθυσμός 1940: 1.752 άτομα. Οι εποχές άλλαξαν, ήρθε ο πόλεμος, έπειτα η ανάπτυξη των Αθηνών και της Θεσσαλόνικης, τα παιδιά έφυγαν, τα σπίτια χορτάριασαν και το χωριό ξεχάστηκε. Έγινε μια κουκίδα στον χάρτη που την θυμούνται το Δεκαπενταύγουστο και όταν έχει κηδείες και γάμους, ενίοτε βαφτίσεις.
Και όμως το χωριό είναι το μεγαλύτερο μαστοροχώρι όλων των Μαστοροχωρίων Μακεδονίας-Ηπείρου (που αποτελούν μία ενιαία πολιτισμική περιοχή). Οι δύσκολες συνθήκες του τόπου ανάγκασαν τους ανθρώπους να αναζητήσουν εργασία στην τέχνη του κτισίματος και κυρίως στην επεξεργασία της πέτρας. Οι άντρες ξενιτευόντουσαν την θερμή εποχή (Μάιο με Οκτώβριο) ως μπολούκια μαστόρων σε όλα τα Βαλκάνια να κτίσουν σπίτια, τζαμιά και εκκλησίες. Οι γυναίκες μεγάλωναν τα παιδιά, φρόντιζαν τα χωράφια και τα ζωντανά. Σκληρή ζωή όμως άξια και τίμια. Και οι μαστόροι πλούτιζαν και όταν πια αποσυρόντουσαν απο το επάγγελμα έφτιαχναν μεγάλα και ωραία σπίτια για να μένουν με την οικογένεια τους. Έτσι δημιουργούσαν πολιτισμό, διότι ο πολιτισμός απαιτεί στερήσεις.
Τα κτίρια του Ζουπανίου είναι κτισμένα κυρίως με σχιστόλιθο, με πουρί για τα αγκωνάρια και τα πλαίσια των ανοιγμάτων. Όχι τα πιο στέρεα υλικά αλλά αντέχουν και αυτά δίνει ο τόπος. Το ξύλο που είναι εδώ σε μεγαλύτερη αφθονία σε σχέση με την νότια Ελλάδα χρησιμοποιείται συχνά με ωραία χαγιάτια, σαχνίσια, πόρτες, παράθυρα και πολλές ξυλοδεσιές να δένουν τα σπίτια. Οι Ζουπανιώτες διακρίνονται επίσης για την ικανότητα τους στην χάραξη γεωμετρικών στοιχείων (λιθανάγλυπτα) ή φράσεων επάνω στις πέτρες. Τα περισσότερα σπίτια ακολουθούν συγκεκριμένους τύπους όπως τα σπίτια σε Ι, Γ ή τα τετράγωνα που όμως δίνουν ευχάριστα αποτελέσματα. Η μεγαλύτερη διαφοροποίηση απο σπίτι σε σπίτι βρίσκεται στις λεπτομέρειες κατασκευής παρά στην μορφολογία. Και οι εκκλησίες επίσης δεν υστερούν σε ποιότητα και πλούτο κατασκευής που αντικατοπτρίζει την ευμάρεια του οικισμού.
Όπως ανέφερα πριν ο οικισμός, παρότι η νέα του ονομασία είναι Πεντάλοφος, βρίσκεται κτισμένος επάνω σε τρία διαφορετικά υψώματα που χωρίζονται απο δύο κοιλάδες μεταξύ τους. Η κύρια συνοικία είναι στο κέντρο όπου και περνάει ο δρόμος που ενώνει με την Ήπειρο και βρίσκεται η πλατεία με τα μαγαζιά, τα σχολεία, το οικοτροφείο και η κεντρική εκκλησία. Η μεγαλύτερη ωστόσο συνοικία είναι η βορεινή όπου και βρίσκεται και η παλιότερη εκκλησία του χωριού, ο Άγιος Αχίλλειος του 1742.
Το μέλλον του οικισμού είναι ζωφερό παρότι βρίσκεται σ’ένα εξαιρετικό φυσικό περιβάλλον και διαθέτει απο τα πιο ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικά σύνολο της χώρας. Δουλειές δεν υπάρχουν και οι λιγοστοί μόνιμοι κάτοικοι συντηρούνται απο δουλειές του δημοσίου (υπηρεσίες, δασεργάτες, κλπ) ή απο την όποια κτηνοτροφία έχει απομείνει. Πιστεύω ότι το μοντέλο του Μετσόβου -χωρίς τα χιονοδρομικά- θα μπορούσε να αποδώσει τα μέγιστα εδώ. Πλήρης ανάπτυξη της κτηνοτροφίας με σύγχρονες μεθόδους και οργάνωση αλλά και μ’έμφαση στην παράδοση, ανάπτυξη του τομέα της χειροτεχνίας (εξάλλου αυτή ήταν η παράδοση του χωριού) και των τεχνών, δημιουργία υποδομών ήπιου τουρισμού (κυρίως πεζοπορικές διαδρομές, αλλά και αναρριχητικά πεδία) και κυρίως σύνδεση των επιμέρους δραστηριοτήτων μεταξύ τους. Ο Πεντάλοφος ευτυχώς ακόμη κρατάει τα σχολεία του ανοικτά και διαθέτει αστυνομία και πυροσβεστική, του αξίζει και μπορεί να διεκδικήσει ένα φωτεινό μέλλον. Διότι παράδοση δεν είναι μόνο το παρελθόν, αλλά και το μέλλον.